نوسان و حرکت هماهنگ ساده
نوسان
کلمه نوسان را در زندگی روزمرهمان زیاد شنیدهایم. بیشترین بسامد شنیداریمان از نوسان هم مربوط میشود، به نوسان قیمتها در بازار؛ اما پیش از اینکه قیمتها زندگیمان را اینچنین دچار نوسان کند؛ در تنمان شاهد نوسان و ضربان زندگیساز قلب هستیم. در کتاب فیزیک دوازدهم دبیرستان نوسان چنین معرفی شده است:
دنیای ما پر از نوسان است. ضربان قلب انسان، تاب خوردن، بالا و پایین رفتن سرنشینان کشتی روی امواج خروشان دریا و زمین لرزه نمونه هایی از این دست هستند. مطالعه و کنترل نوسانها در سامانههای مختلف دو هدف اصلی فیزیکدانها و مهندسان است.
پل جی. هیوئیت در کتاب فیزیک مفهومیاش اما تعریف کلیتری درباره نوسان نوشته است:
هر چیزی که جلو و عقب رود، پس و پیش شود، از یک طرف به طرف دیگر برود یا بالا و پایین رود در حال نوسان است. نوسان رفت و برگشت در زمان است.
در این مقاله میخواهم کمی از نوسانهای اضطرابزای زندگی هر روزهمان فاصله بگیریم و دربارهی نوعی از نوسانها به نام نوسان دورهای بنویسم و مشهورترین نوع این نوسانها یعنی حرکت هماهنگ ساده را بررسی کنم، چرا که حرکت هماهنگ ساده پایه و اساس مناسبی برای درک امواج و انتشار آنها در اختیارمان میگذارد.
نوسان دورهای
گردش زمین به دور خورشید، گردش ماه به دور زمین، ضربان قلب انسان، ارتعاش تارهای کمانچه، تار و یا سهتار، پیدایش فصلهای سال، طلوع و غروب خورشید، حرکت آونگ ساده و یا حرکت وزنهای که به یک فنر متصل است و بسیاری نمونههای دیگر، حرکتهای دورهای هستند یعنی با گذشت زمان بارها تکرار میشوند.
اصطلاح رایج در فیزیک برای حرکتی که بارها و بارها خود را تکرار میکند، حرکت دورهای است بنابراین هر نوسانی که خود را پس از یک فاصله زمانی ثابت تکرار کند، نوسان دورهای نامیده میشود.
در حرکتهای دورهای، متحرک پس از طی زمان معینی به وضعیت اولیهی خود باز میگردد و حرکت خود را از نو میآغازد.
ویژگیهای نوسان دورهای
دوره تناوب
هر تکرار در حرکت دورهای را یک چرخه یا سیکل مینامند. در نوسان دورهای زمان لازم برای طی یک چرخه، دوره یا دوره تناوب نامیده میشود. دوره تناوب را با نماد T نشان میدهند. یکای دوره تناوب ثانیه است و آن را با s نمایش میدهند.
فرکانس (بسامد)
تعداد نوسانهای انجام شده (تعداد چرخهها) در هر ثانیه را فرکانس یا بسامد مینامند. بسامد را با نماد f نشان میدهند. بسامد برابر است با:
یکای بسامد یک بر ثانیه است که به افتخار فیزیکدان آلمانی هرتز نامیده میشود.
حرکت هماهنگ ساده
نمونهای مشهور از نوسانهای دورهای حرکت هماهنگ ساده است. در حرکت هماهنگ ساده جسم روی یک خط راست، حول وضع تعادلی بین دو نقطه معین حرکت رفت و برگشت انجام میدهد. ساعتهای آونگدار نمونهای از حرکت هماهنگ ساده هستند. حرکت تاب یا گهواره یا فنر در حال نوسان در شرایطی که بتوان از نیروی مقاومت هوا و اصطکاک صرفنظر کرد نیز حرکت هماهنگ ساده است.
در حرکت هماهنگ ساده جسم بدون وجود نیرو نمیتواند روی خط راست بین دو نقطه نوسان کند. فنری را در نظر بگیرد که نسبت وضعیت تعادل خود (یعنی حالتی که فنر نه کشیده نه فشرده شده است) کشیده شده است.
فنر کشیده شده، آرام و قرار ندارد، نیرویی میخواهد آن را به وضع تعادل برگرداند، این نیرو، نیروی بازگرداننده است. هنگامی که فنر به وضعیت تعادل خود میرسد به واسطهی انرژی جنبشی و تکانهای که دارد، فشرده میشود. فنر فشرده شده هم از تاثیر نیروی بازگرداننده در امان نیست و فنر را به سمت وضعیت تعادل میکشاند.
پس نیروی بازگرداننده در امتداد جابهجایی جسم، سببساز حرکت هماهنگ ساده است. اگر نیروی اصطکاک و مقاومت هوا وجود نداشته باشد، بیشترین مقدار جابهجایی در یک سمت وضع تعادل با بیشترین جابهجایی در سمت دیگر آن برابر است.
بیشینهی جابهجایی از وضع تعادل دامنه حرکت نامیده میشود و آن را با نماد A نمایش میدهند. نیروی بازگرداننده با این جابهجایی متناسب اما خلاف جهت آن است. رابطه میان نیروی بازگرداننده و جابهجایی به قانون هوک معروف است: F=-kx
نمودار مکان – زمان حرکت هماهنگ ساده
اگر جابهجایی نوسانگر را حول وضع تعادل در بازههای زمانی مساوی رسم کنیم به نموداری سینوسی میرسیم. برای درک بهتر این نمودار، تصور کنید نوار کاغذی روی استوانهای که در امتداد قائم قرار دارد پیچیده شده است.
استوانه میتواند به طور یکنواخت حول محورش بچرخد. فنری که وزنهای به انتهای آن وصل شده در امتداد قائم طوری میآویزیم، که وزنه متصل به آن به وسیله نوک یک مداد با نوار کاغذی در تماس است.
اگر نوار کاغذی را با سرعت ثابت بکشیم و در همان حال نوسانگر وزنه – فنر را به نوسان درآوریم، نموداری سینوسی روی کاغذ از حرکت نوسانگر رسم میشود. محور افقی، زمان حرکت و محور قائم، مکان متحرک را در هر لحظه نشان میدهد. فیلم زیر درک بهتری از این نمودار را دستتان میدهد.
پس میتوان گفت اگر نمودار مکان – زمان نوسانگری سینوسی باشد، حرکت جسم هماهنگ ساده است.
معادله حرکت هماهنگ ساده
دیدیم که در حرکت هماهنگ ساده نمودار مکان – زمان نموداری سینوسی است. یعنی مکان را میتوان به صورت تابعی سینوسی یا کسینوسی از زمان نوشت. در کتاب فیزیک دوازدهم دبیرستان برای سادگی این تابع به صورت کسینوسی نوشته شده است.
در این معادله فرض شده است که در لحظه t=0s نوسانگر در مکان بیشینه خود یعنی X=+A باشد. بنابراین مکان نوسانگر را بر حسب زمان را میتوان چنین نوشت:
در این معادله A، دامنهی حرکت نوسانگر و w بسامد زاویهای نوسانگر نامیده میشود و برابر است با:
برای درک بهتر استفاده از معادله حرکت هماهنگ ساده و بررسی نمودار مکان زمان حرکت هماهنگ ساده، میتوانید حل چند نمونه سوال را در ویدیوهای زیر ببینید.
ویدئوی اول حل نمونه سوال معادله حرکت هماهنگ ساده
ویدئوی دوم حل نمونه سوال معادله حرکت هماهنگ ساده
ویدئوی سوم حل نمونه سوال معادله حرکت هماهنگ ساده
نقطههای بازگشت در حرکت هماهنگ ساده
وقتی نوسانگری مانند سامانه جرم – فنر یا آونگ ساده از حال تعادل خارج میشود، بین دو نقطه حرکت رفت و برگشت انجام میدهد، اگر نیروهای اصطکاک و مقاومت هوا را در نظر نگیریم، فاصله این دو نقطه تا مرکز تعادل یکسان است.
این فاصله که بیشترین جابهجایی از مرکز تعادل نوسانگر است، دامنهی نوسان نامیده میشود و آن را با نماد A نمایش میدهند. وقتی نوسانگر در است، نیروی بازگردانندهای به آن وارد میشود که میخواهد نوسانگر را به وضع تعادل بازگرداند، برای همین این مکانها را نقاط بازگشتِ حرکت هماهنگ ساده نیز مینامند.
در نقطههای بازگشتی نیروی بازگرداننده وارد بر نوسانگر بیشینه است. طبق قانون دوم نیوتن شتاب با نیرو متناسب و هم جهت است، اندازه شتاب نیز در این نقاط بیشینه و جهت شتاب به سمت مرکز نوسان است.
سرعت در حرکت هماهنگ ساده
نیروی بازگردانندهای که در نقطههای بازگشت حرکت به نوسانگر وارد میشود سبب تغییر جهت حرکت آن میشود. بنابراین سرعت نوسانگر در صفر است. اما هنگامی که نوسانگر از مرکز نوسان میگذرد، نیروی بازگرداننده بر آن صفر، شتاب نیز صفر خواهد شد. اما سرعت نوسانگر در مرکز نوسان بیشینه است.
تندی بیشینه در حرکت هماهنگ ساده برابر است با . در این لحظه نوسانگر به سبب تکانهای که دارد به سمت دیگر مرکز نوسان حرکت میکند. بسته به اینکه نوسانگر در حرکت هماهنگ ساده در جهت مثبت محور X و یا خلاف جهت آن حرکت کند، سرعت آن مثبت یا منفی خواهد شد.
آموزش فصل سوم فیزیک دوازدهم تجربی دبیرستان میتواند راهنمای شما در درک عمیقتر حرکت هماهنگ ساده و ویژگیهای آن باشد.
دوره تناوب سامانه جرم – فنر
سامانه جرم فنری که روی سطح بدون اصطکاکی حرکت رفت و برگشتی انجام میدهد، نمونهای از حرکت هماهنگ ساده است. بنابراین حرکت این سامانه دارای دوره تناوب و بسامد خواهد بود.
با آویزان کردن وزنههای مختلف به فنر و شمردن زمان تعداد زیادی نوسان کامل (با زمانسنج)، می توان زمان یک نوسان T=t/n یا همان دوره تناوب را به دست آورد. آزمایشها نشان میدهد که:
با افزایش جرم فنر دوره تناوب فنرT نیز افزایش مییابد.
افزایش جرم m در سامانه جرم – فنر (با فنر یکسان) به کنُد شدن نوسان ها، یعنی افزایش دوره تناوب T میانجامد.
با کاهش ثابت فنر دوره تناوب فنر T افزایش مییابد.
افزایش ثابت فنر k به تند شدن نوسانها، یعنی کاهش دوره تناوب T میانجامد.
کاهش ثابت فنر k به کنُد شدن نوسانها، یعنی افزایش دوره تناوب T میانجامد.
با تغییر دامنه دورة تناوب فنر تغییری نمیکند.
بنابراین دوره تناوب و در نتیجه بسامد از ویژگیهای ساختاری سامانه جرم – فنر است و بسامد طبیعی نامید میشود. دوره تناوب و بسامد سامانه جرم – فنر از رابطه زیر به دست میآید:
رابطه زیر بسامد زاویهای سامانه جرم – فنر در حرکت هماهنگ ساده را به دست میدهد:
انواع تمرینها و پرسشهایی که میتواند به شما در درک دوره تناوب سامانه جرم – فنر کمک کند و همچنین مهارت شما را در حل مسأله بالا ببرد را میتوانید در سوالات نهایی فصل سوم فیزیک دوازدهم ریاضی مشاهده کنید.
انرژی در حرکت هماهنگ ساده
وقتی نوسانگری چون فنر در حرکت هماهنگ ساده، فشرده یا کشیده میشود، در آن انرژی پتانسیل کشسانی ذخیره میشود، به طوریکه با افزایش جابهجایی از نقطه تعادل (جایی که فنر نه فشرده و نه کشیده شده است) این انرژی پتانسیل افزایش مییابد.
بنابراین انرژی پتانسیل سامانه جرم – فنر در نقاط بازگشتی بیشینه و در نقطه تعادل برابر صفر است. انرژی پتانسیل در حرکت هماهنگ ساده به دلیل وجود نیروی بازگرداننده در نوسانگر ذخیره میشود. این انرژی با مربع جابجایی جسم از نقطه تعادل متناسب است. به عبارت دیگر، هرچه جسم از نقطه تعادل دورتر باشد، انرژی پتانسیل آن بیشتر است.
انرژی جنبشی سامانه جرم – فنر به جرم قطعه متصل به فنر و تندی آن بستگی دارد و برابر با است. با افزایش جابهجایی از نقطه تعادل، تندی کاهش مییابد و انرژی جنبشی سامانه نیز کم میشود.
در نقاط بازگشتی که تندی صفر میشود انرژی جنبشی سامانه به صفر میرسد. بیشینه تندی درنقطهی تعادلِ رخ میدهد و بنابراین انرژی جنبشی نیز در این نقطه بیشینه میشود. در حرکت هماهنگ ساده، انرژی کل سیستم (مجموع انرژی پتانسیل و انرژی جنبشی) بین این دو نوع انرژی مدام در حال رد و بدل شدن است.
انرژی مکانیکی در حرکت هماهنگ ساده برابر با مجموع انرژی جنبشی و انرژی پتانسیل آن است: انرژی مکانیکی پایسته است. دلیل آن این است که نیروی بازگرداننده یک نیروی پایستار است و هیچ انرژیای به صورت گرما یا سایر شکلهای دیگر انرژی تلف نمیشود.
بنابراین مجموع انرژیهای جنبشی و پتانسیل در نقاط بازگشتی، نقطه تعادل، و هر نقطه دلخواه دیگری از مسیر با هم برابر است. به همان اندازه که با افزایش جابهجایی از نقطه تعادل، انرژی پتانسیل افزایش می یابد، انرژی جنبشی کاهش مییابد و بالعکس.
انرژی مکانیکی سامانه جرم فنر در حرکت هماهنگ ساده از رابطه زیر به دست میآید:
انرژی مکانیکی هر نوسانگر هماهنگ سادهای متناسب با مربع دامنه و مربع بسامد است.
آموزش فیزیک دوازدهم ریاضی، مجموعه آموزشهای کاملی از حرکت هماهنگ ساده و انرژی در این حرکت را در اختیارتان قرار میدهد. با کمک این آموزشها و حل انواع مثال، تمرین و پرسشها میتوانید به درک عمیقتری از حرکت هماهنگ ساده و انرژی آن دست یابید.
آونگ ساده
آونگ ساده (Simple Pendulum) یکی از سادهترین و در عین حال مهمترین سامانههای فیزیکی است که حرکت هماهنگ ساده را به نمایش میگذارد. این سامانه از یک گوی کوچک تشکیل شده که به انتهای یک نخ سبک و غیرقابل کشش آویزان شده و آزادانه میتواند حول نقطه آویز خود(مرکز تعادل)نوسان کند.
اگر آونگ را از حالت تعادل خود (یعنی حالت عمودی) منحرف کنیم و بعد رها سازیم، نیروی گرانش تلاش دارد آن را به حالت تعادل برگرداند نیروی گرانش اینجا نقش نیروی بازگرداننده را ایفا میکند.
این نیرو تقریباً با جابجایی زاویهای آونگ از حالت تعادل متناسب است، به همین دلیل حرکت آونگ ساده (اگر از مقاومت هوا صرفنظر کنیم) تقریباً یک حرکت هماهنگ ساده است. بنابراین آونگ حول وضع تعادل خود، تحت تأثیر نیروی گرانش به شکل رفت و برگشت نوسان میکند.
دوره تناوب آونگ ساده
دوره تناوب آونگ ساده، یعنی مدت زمانی که طول میکشد تا آونگ یک رفت و برگشت کامل انجام دهد، به طول نخ L و شتاب گرانش g بستگی دارد و از رابطه زیر محاسبه میشود:
دوره تناوب آونگ ساده به جرم جسم آویزان شده بستگی ندارد. هرچه طول نخ بیشتر باشد، دوره تناوب بیشتر است (یعنی آونگ کندتر نوسان میکند). هرچه شتاب گرانش بیشتر باشد، دوره تناوب کمتر است (یعنی آونگ سریعتر نوسان میکند).
آونگ ساده در بسیاری از وسایل و پدیدههای روزمره کاربرد دارد، از جمله ساعتهای آونگدار، مترونوم (وسیلهای برای تنظیم ریتم موسیقی) و شاغول (وسیلهای برای تعیین عمود بودن خط).
بستگی دورة تناوب آونگ به شتاب گرانشی، روش دقیقی را برای تعیین به دست میدهد. ژئوفیزیکدانان با استفاده از یک آونگ ساده، با اندازهگیری طول و دورة تناوب ، میتوانند مقدار را در هر منطقه از زمین به دستآورند.
ساعت آونگدار به دلیل بستگی دوره تناوبش به مقدار شتاب گرانش زمین، در نقاط مختلف کرهی زمین ممکن است عقب یا جلو بیفتد. برای درک این اتفاق ساعت آونگداری را در نظر بگیرید که در تهران تنظیم شده است.
اگر این ساعت به منطقهای در استوا برده شود، عقب میافتد یا جلو؟ مقدار این عقب یا جلو افتادن در یک شبانهروز چقدر است؟ برای بررسی چگونگی عقب و جلو افتادن ساعت آونگدار، حل این پرسش را در ویدیوی زیر ببینید:
حرکت آونگ ساده یک نمونه عالی از تبدیل انرژی است. وقتی آونگ در بالاترین نقطه مسیر خود قرار دارد، انرژی پتانسیل گرانشی آن بیشترین مقدار خود را دارد و انرژی جنبشی آن صفر است.
وقتی آونگ به پایینترین نقطه مسیر خود میرسد، انرژی پتانسیل گرانشی آن صفر و انرژی جنبشی آن بیشترین مقدار خود را دارد. در طول حرکت، انرژی به طور مداوم بین این دو حالت تبدیل میشود.
تشدید
هر جسم یا سیستمی دارای یک فرکانس طبیعی است که در آن میتواند به راحتی نوسان کند. این فرکانس به ویژگیهای فیزیکی نوسانگر مانند جرم، سختی و ابعاد آن بستگی دارد.
وقتی یک نیروی خارجی با فرکانسی نزدیک به فرکانس طبیعی نوسانگر به آن وارد شود، انرژی به شکل قابل توجهای به نوسانگر منتقل میشود و باعث افزایش دامنه نوسان آن میشود. این پدیده را تشدید مینامند.
پس زمانی که نوسانگری، تحت تأثیر یک نیروی خارجی با فرکانسی نزدیک به فرکانس طبیعی خود قرار گیرد تشدید یا رزونانس(Resonance) رخ میدهد. در این حالت، دامنه نوسان سیستم به طور چشمگیری افزایش مییابد.
آونگهای بارتون
برای درک عمیق پدیدهی تشدید این فیلم زیر را با دقت ببینید. در این فیلم آزمایشی نشان داده شده است که در آن با به نوسان درآوردن آونگ وادارنده، میتوان دید برخی از آونگها با دامنه بزرگی به نوسان درمیآیند، در حالی که برخی ساکن مانده و یا با دامنههای بسیار کوچکی به نوسان درمیآیند.
در واقع آنچه رخ میدهد براساس پدیده تشدید توضیح داده میشود و آن آونگهایی که با دامنه بزرگ به نوسان درمیآیند در واقع بسامد طبیعیای دارند که برابر یا در حول و حوش بسامد آونگ وادارنده است و اگر تکانی ناچیز در برخی دیگر از آونگها مشاهده میشود؛ صرفا براساس انتقال انرژی ناچیزی است، که برای این آونگها رخ میدهد. در مورد آونگی که با بیشترین دامنه به نوسان در میآید، اصطلاحاً گفته میشود که این آونگ برای تشدید کوک شده است.
مثالهای رایج از تشدید
تاب: وقتی کودکی را روی تاب هل میدهید، اگر با فرکانسی نزدیک به فرکانس طبیعی تاب به او نیرو وارد کنید، فرکانس نیروی واداشته یعنی دست شما با فرکانس طبیعی تاب برابر خواهد شد و تاب با بیشترین دامنه خود نوسان میکند.
پلها: پلها نیز دارای فرکانس طبیعی خاصی هستند. اگر باد با فرکانسی نزدیک به فرکانس طبیعی پل بوزد، ممکن است پل دچار تشدید شده و آسیب ببیند. به همین دلیل است که پلها را به گونهای طراحی میکنند که فرکانس طبیعی آنها با فرکانسهای بادهای رایج منطقه متفاوت باشد.
برای نمونه پل تاکوما یک پل معلق در ایالت واشنگتن آمریکا بود که در سال 1940 افتتاح شد، اما تنها چند ماه بعد، در یک روز طوفانی، به دلیل وزش باد شدید دچار نوسان شدید شد و در نهایت فرو ریخت.
حالا چرا پل تاکوما فرو ریخت؟ پل تاکوما به گونهای طراحی شده بود که در برابر بادهای شدید مقاومت کافی نداشت. عرشه پل بسیار انعطافپذیر بود و میتوانست به راحتی نوسان کند. وزش باد با فرکانسی نزدیک به فرکانس طبیعی پل، باعث تشدید نوسانهای آن شد. این نوسانها به تدریج افزایش یافتند و در نهایت منجر به شکست پل شدند.
سازهای موسیقی: در سازهای موسیقی مانند گیتار و ویولن، سیمها با فرکانسهای خاصی مرتعش میشوند که به فرکانس طبیعی آنها بستگی دارد. وقتی نوازنده با یک نیروی واداشته سیم را مینوازد، آن را به نوسان در میآورد. زمانی که فرکانس طبیعی ساز با فرکانس نیروی وادارنده برابر باشد، صدای تولید شده به دلیل پدیده تشدید تقویت میشود.
رادیو: تشدید در فرکانسهای رادیویی به زبان ساده به این معناست که وقتی یک موج رادیویی با فرکانس خاص به یک مدار الکتریکی (مثل مدار رادیو) میرسد، اگر فرکانس آن موج با فرکانس طبیعی مدار یکی باشد، آن مدار به شدت به آن موج واکنش نشان میدهد و آن را تقویت میکند.
هر ایستگاه رادیویی امواج رادیویی را با یک فرکانس خاص پخش میکند. رادیو شما یک مدار الکتریکی دارد که میتواند فرکانس طبیعی خود را تغییر دهد. وقتی شما رادیو را تنظیم میکنید، در واقع فرکانس طبیعی مدار رادیو را تغییر میدهید.
وقتی فرکانس طبیعی مدار رادیو با فرکانس امواج رادیویی یک ایستگاه برابر شود، مدار رادیو به شدت به آن امواج واکنش نشان میدهد و آنها را تقویت میکند. به این ترتیب، صدای آن ایستگاه رادیویی از بلندگوی رادیو پخش میشود.
به خاطر پدیده تشدید، رادیو فقط امواجی را که فرکانس آنها با فرکانس مدار رادیو برابر است، تقویت میکند و امواج دیگر را تضعیف میکند. به همین دلیل است که وقتی شما رادیو را روی یک ایستگاه خاص تنظیم میکنید، فقط صدای همان ایستگاه را میشنوید و صدای ایستگاههای دیگر شنیده نمیشود.
سخن پایانی درباره نوسان و حرکت هماهنگ ساده
حرکت هماهنگ ساده به عنوان یک الگوی بنیادین در فیزیک، نقش بسیار مهمی در درک پدیدههای طبیعی و توسعه فناوریهای مختلف ایفا میکند. از ساعتهای قدیمی گرفته تا سیستمهای تعلیق خودرو و دستگاههای الکترونیکی پیشرفته، ردپای حرکت هماهنگ ساده در زندگی روزمره ما به وضوح قابل مشاهده است. همین امر شناخت و بررسی این حرکت را ضروری میسازد.
دیدگاهتان را بنویسید